Ga verder naar de inhoud

Schrijf je nu in voor Mmmonk School

20 oktober 2022

Het Mmmonk-project en het Henri Pirenne Instituut (UGent) organiseren eind 2022 de Mmmonk School: Lessen voor gevorderde beginners rond het middeleeuwse boek. De Mmmonk School biedt een interdisciplinair praktijkgericht programma over middeleeuwse Vlaamse manuscripten. In 8 lessen verspreid over vier opeenvolgende vrijdagen (16u-18u) demonstreren experts methodes en vaardigheden uit hun discipline. De lessen zijn online, gratis, en open voor iedereen. De lessen demonstreren ook impliciet de mogelijkheden van IIIF in het onderwijs.

Programma

25 november 2022: Tekst

  • Liturgische manuscripten: Welk type liturgisch manuscript is dit? (Diane Reilly en Susan Boynton)
  • Middeleeuwse leescultuur toegelicht a.d.h.v. De consolatione philosophiae van Boethius (Evelien Hauwaerts)

2 december 2022: Beeld

  • Kunsthistorische beeldanalyse: Hoe analyseer en beschrijf ik een middeleeuwse miniatuur? (Anne van Oosterwijk)
  • Heraldiek: Hoe beschrijf en identificeer ik een wapenschild? (Hanno Wijsman)

9 december 2022: Context

  • Schets van het religieuze landschap aan de hand van Mmmonk-manuscripten (Steven Vanderputten)
  • Tijdrekenen: Hoe zet ik een middeleeuwse tijdsaanduiding om naar moderne notatie? (Mark Vermeer)

16 december 2022: Toegang tot het boek

(Deze sessie was initieel gepland op 18 november maar is verplaatst naar 16 december door medische redenen.)

  • International Image Interoperability Framework (IIIF): Voordelen voor onderwijs, onderzoek en communicatie (Sofie Veramme)
  • Boekbanden ca. 1000-1600: ijkpunten voor het dateren van een band” (Astrid Beckers)

Doelgroep

Wie manuscripten wil kunnen analyseren en beschrijven vanuit verschillende disciplines, bv. restaurator, collectiebeheerder, catalograaf, publieksmedewerker, onderwijzer, onderzoeker, student, erfgoedliefhebber.

(Bv. kunstexpert die toegang wil tot de teksten om de miniaturen beter te begrijpen, tekstexpert die miniatuur als kunstwerk wil leren analyseren en niet enkel als illustratie bij de tekst, historicus die naaistructuren van de band wil begrijpen als indicator voor datering en lokalisering, restaurator die beter inzicht wil in de inhoud van te behandelen werken, publieksmedewerker die rondleidingen wil leren maken met IIIF…)

Waarom organiseert Mmmonk een online cursus?

Manuscripten zijn als taarten: ze bestaan uit vele ingrediënten die samen een prachtig geheel vormen. Net zoals bij taart is in een manuscript elk onderdeel, hoe klein ook, even belangrijk: de band, de tekst, de taal, de verluchting, het schrift, de ontstaanscontext, het materiaal, de gebruikssporen… Wie slechts één van deze aspecten bestudeert zonder naar de andere te kijken, mist waar het om gaat. Om het geheel te waarderen en te begrijpen, moeten we bekijken hoe de verschillende onderdelen in verhouding staan tot elkaar. Maar zelfs voor de meest getrainde mediëvist zijn er niet genoeg uren in een dag om elke discipline onder de knie te krijgen. Gelukkig hoeft dat ook niet, en kan via interdisciplinaire samenwerking veel worden bereikt. Maar net zoals de chocolatier en de patissier slimmer en beter worden door bij elkaar in de leer te gaan, kunnen mediëvisten sterker worden door over het muurtje te kijken bij collega’s in andere disciplines. In de Mmmonk School krijgen liefhebbers van het middeleeuwse boek de kans om mee te kijken in de kookpotten van specialisten. De bedoeling is niet om nieuwe specialisten te creëren, maar om inzicht te verschaffen en waar nodig de drempelvrees weg te nemen, om zo bij te dragen aan een meer holistische benadering van het middeleeuwse boek.

Inhoud en sprekers

25/11/22, 16u – Liturgische manuscripten: Welk type liturgisch manuscript is dit?

– Diane Reilly (Indiana University Bloomington) en Susan Boynton (Columbia University)

Weinig boeken bieden een meer directe band met de gemeenschap waarin ze werden gemaakt en gebruikt dan liturgische manuscripten. Ze zijn worden bestudeerd omwille van het lokale productieproces, of van de muziek, gebruikssporen, verluchting, en sociaalhistorische referenties die ze bevatten. Maar de identificatie van liturgische manuscripten is niet simpel. Waar een literair of wetenschappelijk werk redelijk gemakkelijk te plaatsen valt in de geschiedenis en soms zelfs nog een moderne doorwerking kent, vergt de identificatie van een liturgisch boek diepgaande kennis van een wereld die vandaag voor velen onbekend is. Diane Reilly en Susan Boynton bestudeerden in het verleden de liturgische werken in het Mmmonk-corpus. Ze helpen ons in deze sessie om de meest voorkomende types te herkennen en te begrijpen.

Diane J. Reilly behaalde een bachelor of arts diploma aan Rutgers University in 1990 en een doctoraat in kunstgeschiedenis aan de University of Toronto in 1999. In 1998 werd ze assistent professor aan Indiana University Bloomington. Ze is een vermaarde specialist in westerse Europese manuscripten uit de 11de en 12 eeuw. Ze focust op de manier waarop boeken en de kunst in boeken verandering kunnen teweegbrengen en hoe ze praktische instrumenten zijn. Ze onderzocht het verband tussen beeldtaal in monastieke instellingen enerzijds, en netwerken van politieke en geestelijke leiders anderzijds, in de 11de eeuw in Vlaanderen. Recenter onderzoek focust op de synthese van kunst, tekst en liturgie in middeleeuwse abdijen, vooral in religieus turbulente tijden zoals de hervormingen in het 12de-eeuwse Bourgondië. Daarnaast onderzoekt ze ook de rol van manuscripten in monastieke pedagogie, de uitvinding van institutionele geschiedenis, de doorsnede van kunst en geluid, en het gebruik van rituelen om collectieve actie vorm te geven.

Susan Boynton behaalde een bachelor diploma in Muziek en een masters diploma Middeleeuwse Studies aan Yale University (1988 en 1990). Ze specialiseerde zich in Middeleeuwse geschiedenis in Louvain-la-Neuve (1992), in Music and Women’s Studies aan Brandeis University (1996), en behaalde een doctoraat in Musicologie aan Brandeis University in 1997. Ze is hoofd Historische Musicologie aan Columbia University, waar ze les geeft en onderzoek voert sinds 2000. Haar onderzoek focust op liturgie en muziek in middeleeuwse Westerse abdijen, Iberische muziek, en snijvlakken tussen muziek en visuele kunsten. Susan Boynton en Diane Reilly publiceerden samen het gezaghebbende werk The Practice of the Bible in the Middle Ages (2011).

25/11/22, 17u – Middeleeuwse leescultuur toegelicht a.d.h.v. De consolatione philosophiae van Boethius in het Mmmonk-corpus

– Evelien Hauwaerts (curator manuscripten Openbare Bibliotheek Brugge)

De vertroosting van de filosofie van Boethius was vanaf het ontstaan rond 524 tot ver in de 17de eeuw ongezien populair. Het werk werd becommentarieerd en vertaald door koningen, clerici en academici en werd gelezen in elke laag van de (geletterde) bevolking. In deze sessie toont Evelien Hauwaerts aan de hand van diverse Boethiusmanuscripten in het Mmmonk-corpus hoe de tekst behandeld werd in verschillende milieus en hoe die context een impact had op de vormgeving van het boek. Ze verklapt ook welke typisch middeleeuwse hulpmiddelen in de lay-out de lezer hielpen (en helpen) om te navigeren door het boek en om de tekst (en verluchting) beter te begrijpen. Tussen de regels door krijg je de korte inhoud en enkele voorsmaakjes van deze klepper uit de Westerse canon mee.

Evelien Hauwaerts is curator van de manuscripten van de Openbare Bibliotheek Brugge en projectleider van Mmmonk. Ze is gespecialiseerd in Westerse middeleeuwse manuscripten, met een nadruk op monastieke manuscripten en manuscripten uit de Bourgondische Nederlanden. Ze focust daarbij in het bijzonder op leescultuur, talen en receptiegeschiedenis. Voor de Openbare Bibliotheek Brugge schreef ze nieuwe catalogusbeschrijvingen voor zo’n 700 middeleeuwse manuscripten. Ze is pleitbezorger voor IIIF en linked open data in databeheer en ijvert voor cultuur in Europa als raadslid van de Europeana Network Association Members Council. Ze behaalde een doctoraat in Middeleeuwse talen en literatuur (Université de Poitiers), een masterdiploma Romaanse talen (KU Leuven), en twee voortgezette masterdiploma’s in Middeleeuwse geschiedenis (KU Leuven en Université de Poitiers).

2/12/22, 16u – Kunsthistorische beeldanalyse: Hoe analyseer en beschrijf ik een middeleeuwse miniatuur?

– Anne van Oosterwijk (Hoofd collecties Musea Brugge)

Zelfs als je in eerste instantie vooral geïnteresseerd bent in de tekst, de gebruikssporen of de schriftstijlen van een boek, wrijf je je ongetwijfeld in de handen wanneer blijkt dat het manuscript in kwestie miniaturen bevat. Miniaturen vervullen praktische en esthetische functies, en de wisselwerking met de tekst en context zijn cruciaal voor een goed begrip van het boek. Maar hoe geraak je als leek verder dan een subjectieve waardering (bv. “Dit is mooi”) wanneer je een miniatuur wil beschrijven? Anne van Oosterwijk demonstreert hoe een getrainde kunsthistorica een kunstwerk benadert en op wetenschappelijke manier beschrijft.

Anne van Oosterwijk is kunsthistorica (Universiteit Groningen en Vrije Universiteit Amsterdam) en is sinds 2020 hoofd Collecties bij Musea Brugge. In 2007 ging ze aan de slag in het Groeningemuseum, waar ze werkte op talrijke onderzoeks- en tentoonstellingsprojecten zoals Karel de Stoute, Pracht en praal in Bourgondië (2009), Van Eyck tot Dürer (2010), en Oog in oog met de dood. Hugo van der Goes, oude meesters, nieuwe blikken (najaar 2022). Ze was curator van de tentoonstelling Pieter Pourbus en de vergeten meesters en publiceerde de bijhorende tentoonstellingscatalogus in 2017. Annes onderzoek en publicaties focussen op 16de-eeuwse Brugse schilderkunst, in het bijzonder op de schildersfamilies Blondeel-Pourbus en de familie Claeissen, en op geschilderde glasramen. Haar onderzoek spitst zich toe op het productieproces en de invloed van de opdrachtgevers.

2/12/22, 17u – Heraldiek: Hoe beschrijf en identificeer ik een wapenschild?

– Hanno Wijsman (IRHT)

De wapenschilden van Raphael de Mercatellis of de Duinenabdij zijn goed gedocumenteerd en zijn dus gemakkelijk te herkennen. Maar wat betekenen die verschillende kleuren en symbolen eigenlijk? En waar te beginnen als je op een minder beroemd wapenschild stuit? Met haar specifieke woordenschat, eigenaardige symbolisme en schijnbaar hermetische literatuur, schrikt de heraldiek velen af. Hanno Wijsman verlost ons van onze drempelvrees en loodst ons door de verschillende stappen bij het identificeren en beschrijven van een wapenschild.

Hanno Wijsman is doctor in middeleeuwse geschiedenis (Universiteit Leiden). Hij is onderzoeker aan het Institut de recherche et d’histoire des textes in Parijs, waar hij verantwoordelijk is voor de heraldische documentatie. Hij is gespecialiseerd in middeleeuwse manuscripten, in het bijzonder in hun herkomst, en in bibliotheekgeschiedenis. Hij is coördinator van de Bibale databank. Hanno schreef talrijke publicaties over adellijk boekenbezit en verluchte manuscripten in de late middeleeuwen in de Nederlanden en Frankrijk, in het bijzonder aan het Bourgondische hof. Hij beschreef middeleeuwse manuscripten voor collectie- en tentoonstellingscatalogi. In 2010 publiceerde hij de gezaghebbende monografie Luxury Bound. The Production of Illustrated Manuscripts and Princely and Noble Book Ownership in the Burgundian Netherlands (1400-1550).

9/12/22, 16u – Schets van het religieuze landschap in de ME in Vlaanderen aan de hand van mmmonk-mss

– Steven Vanderputten (UGent)

Om een middeleeuws boek te begrijpen, moet je de context begrijpen waarin het ontstond en circuleerde. In het geval van de Mmmonk-manuscripten richten we onze blik op het religieuze landschap, maar wie raakt uit aan het kluwen van kerkelijke instellingen en organen in middeleeuws Vlaanderen? Steven Vanderputten schept in deze sessie klaarheid. Aan de hand van ijkpunten in het Mmmonk-corpus overloopt hij de belangrijkste fases in de ontwikkeling van het kerkelijke landschap. Daarbij pakt hij de terminologische verwarring aan die heerst over cruciale termen als orde, seculier/regulier kapittel, priorij, abdij/klooster, en leek/monnik.

Steven Vanderputten is gewoon hoogleraar aan de Universiteit Gent. Als historicus specialiseert hij zich in de studie van de samenleving en cultuur van het middeleeuwse en vroegmoderne Westen, met bijzondere aandacht voor de geschiedenis van religieuze gemeenschappen. Hij is de auteur van een aantal toonaangevende monografieën, waaronder Monastic Reform as Process: Realities and Representations in Medieval Flanders, 900-1100 (Cornell University Press, 2013), Reform, conflict and the shaping of corporate identities. Collected studies on Benedictine monasticism, 1050-1150 (LIT Verlag, 2013), Dark Age Nunneries. The Ambiguous Identity of Female Monasticism, 800-1050 (Cornell University Press, 2018), Medieval Monasticisms. Forms and Experiences of the Monastic Life in the Medieval West (De Gruyter, 2020), en Dismantling the Medieval: Early Modern Perceptions of a Female Convent’s Past (Brepols, 2021).

9/12/22, 17u – Tijdrekenen: hoe zet ik een middeleeuwse tijdsaanduiding om naar moderne notatie?

Mark Vermeer (Mmmonk projectmedewerker; KU Leuven)

Dateringen in middeleeuwse boeken komen niet overeen met ons huidige kalendersysteem. Een datum kan gegeven worden met verwijzing naar een jaartal, maar ook naar bv. een 15-jarige belastingscyclus, een maanstand, een regeerperiode van een vorst, of een kerkelijk feest. En waarom schrijven historici soms ‘nieuwe stijl’ na een jaartal? Mark Vermeer zet enkele van de belangrijkste systemen op een rijtje en maakt ons vertrouwd met de belangrijkste naslagwerken en websites voor dateringen.

Mark Vermeer behaalde zijn PhD in 2020 met een studie naar administratieve verschriftelijking op het laatmiddeleeuwse Noord-Brabantse platteland. Zijn onderzoek richt zich voornamelijk op oorkondeleer, paleografie en codicologie. Hij heeft in het verleden op de middeleeuwse handschriften van de Openbare Bibliotheek Brugge gewerkt voor de projecten Mmmonk en The Art of Reading in the Middle Ages (Europeana) en is momenteel als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de faculteit Rechtsgeleerdheid van de KU Leuven.

16/12/22, 16u – Intro IIIF in onderwijs, onderzoek, communicatie

– Sofie Veramme (Mmmonk projectmedewerker)

Het beheren en delen van digitale beelden werd dankzij de recente introductie van het International Image Interoperability Framework (IIIF) een pak eenvoudiger, efficiënter en duurzamer. Sofie Veramme legt in deze sessie in klare taal uit welke voordelen IIIF biedt voor onderwijs, onderzoek, communicatie, publiekswerking en recreatie. Een sessie voor iedereen die geen IT-taal spreekt, maar wel het potentieel van de gedigitaliseerde boekenpracht maximaal wil benutten.

Sofie Veramme is digitaal innovator in de Openbare Bibliotheek Brugge en werkt op het project Mmmonk (Middeleeuwse monastieke manuscripten – Open, netwerk, kennis. Ze heeft een master in Geschiedenis (Universiteit Gent) en een postgraduaat in Informatie- en Bibliotheekwetenschap (Universiteit Antwerpen). Ze is gespecialiseerd in digitale erfgoedprojecten en focust daarbij voornamelijk op gebruikerservaring, linked data en IIIF-innovatie.

16/12/22, 17u – Boekbanden ca. 1000-1600: een introductie tot de middeleeuwse boekband

– Astrid Beckers (Atelier Libri)

De studie van boekbanden maakt geen deel uit van de meeste geschiedenis- of kunstopleidingen, en wordt gezien als het exclusieve domein van restauratoren. Nochtans maakt de band van een middeleeuws boek integraal deel uit van de geschiedenis en betekenis van het object. Astrid Beckers duikt met ons in naaistructuren, platten en bekleding van middeleeuwse boeken. We krijgen handreikingen voor de terminologie, ontdekken wat banden ons kunnen vertellen over hun geschiedenis en herkomst en leren enkele valkuilen kennen.

Astrid Beckers is mediëvist en codicoloog. Na haar studie Middeleeuwse Letterkunde aan de Radboud Universiteit is ze zich gaan specialiseren in de middeleeuwse boekband. Ze heeft een voorliefde voor de simpele perkamenten banden, de diverse leeshulpen en maculatuur. Haar onderzoek is zowel observeren als doen; ze bekijkt graag boekbanden maar in haar eigen boekbindatelier maakt ze tevens replica’s om nog meer inzicht in de band te krijgen. Ze is bestuurslid van het Belgisch-Nederlands Boekbandengenootschap en participeert in de werkgroep Kneep&Binding 2 om een uitbreiding en verdieping voor dit bekende handwerk te maken.