Ga verder naar de inhoud

Studiedag ‘Niet Gebaat met Inktvraat’

29 juni 2022

Programma en resultaten van de studiedag 'Niet Gebaat met Inktvraat' in de Openbare Bibliotheek Brugge op 10 juni 2022.

Wat is inktvraat?

Tijdens de schaderegistratie voor het Mmmonk-project botsten we op enkele manuscripten met inkt die door de tekst heen leek te vreten, lacunes in de tekst, verloren letters en letters die van de pagina’s afsprongen.

In vele van deze manuscripten vinden we oude reparaties in de vorm van grote verlijmde vergeelde vellen. Aangezien de expertise over dit onderwerp in de Openbare Bibliotheek Brugge niet aanwezig is en we meer inzicht willen krijgen in deze schade organiseerden we deze studiedag over inktvraat.

Doel van de studiedag

In context van die problematiek zitten we met enkele vragen:

  • Zijn de oude verkleurde restauraties schadelijk en veroorzaken die nog steeds schade?
  • Wat met oude restauraties die aan 1 kant gekleefd zijn maar waar de andere kant nog steeds verlies toont?
  • Hoe behandel je deze schade en hoe beslis je of zo’n behandeling is aangewezen of niet?
  • Welke invloed heeft een inktvraat behandeling op het manuscript?
  • Is het beter een manuscript met inktvraat eerst te laten restaureren voor de digitalisatie of omgekeerd?

Om deze en andere vragen te beantwoorden nodigden we enkele ervaren restauratoren uit om lezingen te geven over het onderwerp. We nodigden ervaren en jonge restauratoren, collectiebeheerders en behoud en beheer medewerkers uit om ervaring en kennis uit te wisselen.

Programma

Op het programma stonden drie lezingen door Eliza Jacobi, Martine Eeckhout en Serafien Hulpiau, en Dr. Karin Scheper. Eliza Jacobi gaf ook een workshop over een gecontroleerde methode om inktvraat te behandelen. Het programma zag eruit als volgt:

Lezing door Eliza Jacobi over de behandeling van inktvraat op perkament en papier

In deze lezing zal kort een introductie worden gegeven op het onderwerp ijzergallusinkt in de papierrestauratie. De chemie van ijzergallusinkt, de invloed van vocht en hanteren zullen besproken worden. Zowel lokale reparaties als de natbehandeling van ijzergallusinkt documenten zal besproken worden. Vervolgens zal dieper worden ingegaan op de lokale reparatie techniek aan de hand van diverse casestudies.

Lezing door Martine Eeckhout en Serafien Hulpiau over de behandeling van inktvraat in een perkamenten manuscript van Sint-Baafs in samenwerking met Monique Rappé

Gelukkig is slechts een kleine fractie van de handschriften uit de collecties van de Gentse Universiteitsbibliotheek zo sterk aangetast door inktvraat dat ze niet meer consulteerbaar is.

Reeds decennia breken restauratoren hun tanden over de juiste behandelmethodiek. Meestal zijn de behandelingen irreversibel. De gevolgen van de ‘oplossingen’ uit het verleden zorgen ervoor dat we bedachtzaam moeten zijn over de toegepaste behandelingsmethodiek:

Langs weerszijde gelamineerde pagina’s die handschriften twee tot wel drie keer dikker maken, kleine herstellingen met intussen vergeeld goudslagersvlies, doubleringen met Japans papier in alle mogelijke diktes en gradaties van transparantie, vochtige behandelingen die de inkt nog meer deden bloeden of manuscripten waar men bang was om zelfs maar een blik op te werpen: als kant zo fijn en helemaal gedesintegreerd tot kleine puzzelstukjes.

In deze toelichting geven we meer uitleg hoe we inktvraat benaderen, wanneer en waarom is behandeling gewenst en welke opties we zien. Hoe maak je een pragmatische keuze tussen het minste kwaad en ‘lost for eternity’.

Lezing door Dr. Karin Scheper: “Koorddansen in het atelier: besluitvorming rond inktvraatbehandelingen”

Gebonden handschriften en losse documenten met ijzerhoudende inkten vormen dikwijls een probleem voor bibliotheken en archieven die deze documenten duurzaam willen bewaren én ook nog ter inzage willen kunnen geven aan hun gebruikers. Decennia van onderzoek naar het fenomeen en mogelijke behandelingsmethoden ten spijt, in de praktijk blijft het balanceren tussen wat er (niet) mogelijk is en het accepteren van verval, of verlies.

Bij het maken van de keuzes speelt de fysieke vorm van het handschrift een grote rol, naast de waarde van de tekst. Wat is eigenlijk het meest bijzonder aan het object, het meest uniek of onvervangbaar? Waarom willen we dit specifieke object het liefst behouden? Waarop moet de behandeling het meest gericht zijn: tekstbehoud, of behoud van de materiële vorm?

In een wereld waarin onze kennis en technische mogelijkheden heel geavanceerd zijn vinden we het soms moeilijk dat we iets niet kunnen oplossen. Toch blijkt dit bij inktvraat-problematiek aan de orde, en moeten we ons de vraag stellen of een behandeling wel wenselijk is. Aan de hand van verschillende objecten en behandelingen die in de UB Leiden zijn uitgevoerd zullen we dit vraagstuk onderzoeken.

Workshop Eliza Jacobi

In deze korte praktische workshop van 2 uur zullen we pre-coated tissue maken met verschillende lijmsoorten en Japans papier. Vervolgens zullen we dit voorbehandelde papier gebruiken voor de reparatie van documenten met inktvraat, hierbij maken we gebruik van de Dutch Fe-migration mending test (DMT). Aan het einde van de workshop gaan de deelnemers met een mini-kit naar huis zodat ze de toegepaste methode direct in hun dagelijkse restauratie praktijk kunnen toepassen.

Inktvraat in de manuscripten uit de Openbare Bibliotheek Brugge

In de namiddag bekeken we enkele manuscripten. Over het algemeen waren de aanwezigen het erover eens dat de oude restauraties beter onaangeroerd blijven. De geelbruine verkleuring zal niet verergeren en geen verdere schade veroorzaken. Als we de oude restauraties met goudlagersvlies verwijderen is verdere schade onvermijdelijk.

In enkele gevallen was de inktvraatschade beperkt tot enkele lijnen per folio en tot een 20-tal folio’s. In deze gevallen was het advies om niet of minimaal te restaureren, wel te digitaliseren en nadien de bewaarsomstandigheden optimaal te houden. We laten de manuscripten minder inkijken. Zoals we geleerd hebben uit de lezingen in de voormiddag treedt de schade pas op bij manipulatie van het manuscript.

Conclusies van de dag

De studiedag was een leerrijke en interessante dag. We kregen een antwoord op onze vragen en een beter inzicht in:

  • Wat inktvraat is.
  • Welke factoren een rol spelen in de schade die inktvraat veroorzaakt.
  • Hoe we die schade het best inperken.
  • Een duidelijke visie over het al dan niet restaureren van manuscripten met inktvraat.

We kwamen erachter dat er verschillende methodes zijn om de inktvraat te herstellen en in de workshop leerden we een methode om op een gecontroleerde manier lokale herstellingen uit te voeren. Naar aanleiding van de inzichten en adviezen van de experts aanwezig op de studiedag werden beslissingen gemaakt over het al dan niet digitaliseren of behandelen van de manuscripten.

We bedanken de sprekers en aanwezigen voor hun deelname en input in de studiedag en hopen dat dit ook voor alle aanwezigen een waardevol dag was.