Ga verder naar de inhoud

Abt Raphael de Mercatellis

Raphaël De Mercatellis. Deze bijzonder exotische naam werd gedragen door een bibliofiele Bourgondische bastaard die als abt van de Sint-Baafsabdij de belangrijkste humanistische bibliotheek in de Nederlanden vóór de 16de eeuw verzamelde.

Buitenechtelijke zoon van Filips de Goede

Hij werd in 1437 in Brugge geboren. Over zijn moeder weten we zo goed als niets behalve dat ze huwde met Bernardus Mercadelli de Mercadello, een in Brugge gevestigde telg van een Venetiaans handelaarsgeslacht. Hij gaf zijn naam aan Raphaël de Mercatellis. Raphaël kon als bastaard van Hertog Filips de Goede rekenen op een plaats in de benedictijnse Sint-Pietersabdij van Gent en kon vandaaruit theologie gaan studeren in Parijs. In 1462 behaalt hij de graad van magister in de theologie en een jaar later in 1463 wordt hij als 27-jarige knaap aangesteld als abt van de Sint-Pietersabdij in Oudenburg (tussen Brugge en Oostende).

Bourgondiër én Italiaan

Terugblikkend is het zeer verleidelijk om aan te stippen dat Raphaël zijn hele leven met passie zocht naar een osmose tussen de achtergrond van zijn adoptie- en zijn biologische vader: het Italiaanse humanisme enerzijds en de bourgondische bibliofilie waar Filips de Goede de emanatie van is anderzijds.

Abt in Sint-Pietersabdij Oudenburg

Ook voor wie het niet zo heeft voor reductionistische psychobiografieën is de periode in Oudenburg van 1463 tot 1478 cruciaal in de wording van Raphaël de Mercatellis’ persoonlijkheid. Hij kruiste er het pad van Jan van der Veren ofte Johannes de Veris die niet onbelangrijk was voor de ontwikkeling van het humanisme in Vlaanderen.

Abt Mercatellis en De Veris bouwden er een Oudenburgse school uit. Lang duurde de coöperatie niet want Jan van der Veren verdwijnt al in 1469 van het historische toneel, maar de indruk was van blijvende aard. Teksten van De Veris duiken decennia later nog op in voor De Mercatellis vervaardigde handschriften. Onze abt bekommerde zich nauwelijks om zijn kloostergemeenschap maar vatte een bibliofiele verzamelzucht op die volgens sommigen aan het megalomane raakt ofte ‘verging on megalomania’ zoals dat zo mooi heet in het Engels.

Abdijinkomsten voor uitbundige levensstijl

Gedetailleerd archiefonderzoek leert dat De Mercatellis op alle mogelijke manieren de inkomsten van de abdij trachtte op te schroeven. Hij deed dit evenwel niet om als verantwoordelijke abt te zorgen voor zijn gemeenschap. Zo duurde het bijvoorbeeld ellenlang alvorens noodzakelijke werken aan het dak van de abdijrefter om binnen regenen een halt toe te roepen werden uitgevoerd. De abt stond veeleer bekend om zijn uitbundige levensstijl waarbij hij in archiefdocumenten opduikt omwille van zijn aanwezigheid op vele feesten en zijn bijzondere kooplustigheid … uiteraard ook kooplust van zeer grote, dure, luxueuze, verluchte handschriften.

Abt van de Gentse Sint-Baafsabdij en hulpbisschop van Doornik

Dit beleid was voor de abdij van Oudenburg bezwaarlijk evenwichtig, maar toch kan Raphaël de Mercatellis in 1478 dankzij zijn connecties aan het Bourgondische hof rekenen op een aanstelling als abt van de Gentse Sint-Baafsabdij en later ook nog een lucratieve aanstelling als hulpbisschop van Doornik. Stuk voor stuk indicaties van zijn neus voor politieke beïnvloeding en connecties. Hij was zijn hele leven bijzonder actief op dat front.

Een neus voor luxe

Zijn bibliofiele verzamelwoede gaat tijdens de drie decennia als abt van de Sint-Baafsabdij, van 1478 en 1507, crescendo. Hij bouwt gedurende jaren aan wat de belangrijkste humanistische bibliotheek in de Nederlanden vóór de 16de eeuw zou worden. Dat de abdij en haar monniken daar onder leden leidt geen twijfel. De kostprijs van de handschriftenproductie op aanvraag was bijzonder groot en bovendien bleef het bestedingspatroon van de Mercatellis buitensporig. Zo bouwde hij in Brugge een refugehuis van de Gentse Sint-Baafsabdij aan de Garenmarkt. Het werd zijn voornaamste verblijfsplaats waar hij in 1508 ook overleed. Als een ware staatsbegrafenis avant la lettre werd zijn lichaam met 100 paarden van Brugge naar Gent gebracht. Jaren eerder al had hij bij een Brugse steenhouwer een puissant duur grafmonument besteld.

100% op bestelling geschreven en verlucht

Voor wie begaan is met hoe de geschiedenis zal omgaan met zijn of haar erfenis is het mijns inziens bijzonder revelerend dat van alle wereldse uitspattingen en politieke missies voor het Bourgondische hof nagenoeg niets is overgebleven. Wat wel tot op vandaag over de hele wereld nog gekoesterd wordt zijn de resultaten van zijn investeringen in verluchte handschriften ofte zijn investeringen in erfgoed. De bibliotheek van Raphaël de Mercatellis was en is namelijk uniek. Het is de enige Middeleeuwse collectie - ten Noorden van de Alpen uiteraard (!) - die uitsluitend bestaat uit op bestelling geschreven en verluchte handschriften. Ze zijn allen volgens dezelfde standaarden in grootformaat op luxueus perkament vervaardigd in gespecialiseerde ateliers in Brugge en Gent. Die steden waren wat dat betreft op dat ogenblik absoluut wereldtop.

Humanistische, klassieke en wetenschappelijke teksten

Alleen bij De Mercatellis vond men op dat ogenblik zoveel handschriftelijke teksten uit de Oudheid en uit de Italiaanse Renaissance bijeen. Opmerkelijk ook is de uitzonderlijke aandacht voor wetenschap en occulte wetenschap (het onderscheid tussen beiden was toen nog niet zo duidelijk). Terwijl overal religieuze handschriften dominant aanwezig zijn, vormt dit bij abt Raphaël de Mercatellis een onbeduidende minderheid. Bij onze bibliofiele Bourgondische bastaard gaat om teksten van of over Cicero, Seneca, Homeros, Pythagoras, Boethius, Plutarchus, Herodotus, Thucydides, Aristoteles, Virgilius, Boccaccio, Petrarca, … Er zijn natuurlijk ook wel enkele bijbelcommentaren, maar een handschriftelijke bijbel of getijdenboek bezit de abt niet.

De handschriften na de dood van De Mercatellis

De collectie is bijzonder rijk en biedt tal van mogelijkheden voor onderzoek naar schrifttypes en codicologische bijzonderheden, maar veel interessanter nog is het wedervaren van die collectie na het overlijden van de abt. Na de vernietiging van de Sint-Baafsabdij in 1540 werd de bibliotheekcollectie mee verhuisd, maar waar het in 1566 nog lukte ze te vrijwaren voor het geweld van beeldenstormers lukte dat in 1578 niet. Een aantal werken die vandaag de dag in Haarlem worden beheerd zijn vermoedelijk afkomstig uit die raids.

De kanunniken van het Sint-Baafskapittel zelf zijn echter de grootste bron van verspreiding van de collectie geweest. Niet alleen verkochten ze aan particuliere verzamelaars en bibliofielen, maar in mei 1680 beslisten ze om de bibliotheek in te richten als wachtkamer waarbij de kosten werden gedekt door de verkoop van een groot aantal werken uit de collectie. De Earl of Leicester was wat bereid om te betalen voor wat door het kapittel omschreven werd als ‘verouderde werken die toch niet gebruikt worden’. De vijftien handschriften in kwestie vormen tot op vandaag pronkstukken in de collectie van Holkham Hall.

En toen moest de confiscatie van kerkelijke goederen door de Franse Revolutie nog komen. Dankzij Karel Van Hulthem werd een schat aan bibliothecair erfgoed uit Gent niet naar Parijs gesleept maar kwam dit alles twintig jaar na datum in 1817 via de schenking door de stad aan de universiteit in de Universiteitsbibliotheek van Gent terecht.

Vandaag bewaard in Gent…

In de Boekentoren beheren we tot op heden 21 De Mercatellis handschriften. Naar aanleiding van het pensioen van mijn voorganger en specialist ter zake Albert Derolez werd door collega’s van hem ook nog een fragment van een 22ste codex geschonken aan de Universiteitsbibliotheek. Na de Revolutionaire winden beheerde het Sint-Baafskapittel zelf ook 7 handschriften uit de collectie die succesvol werden verborgen of in bewaring waren gegeven bij vertrouwenspersonen.

… en ver daarbuiten

Zoals zovele collecties in het zog van de Franse Revolutie raakte ze voor de rest verspreid over de hele wereld: van de kunstbibliothek in Berlijn tot de Bibliotheca Durazzo Giustiniani in Genua, van Peter House in Cambridge tot de British Library in Londen, van onze eigenste Koninklijke Bibliotheek in Brussel tot de University Library in Chicago, van de Bibliotheca Colombina in Sevilla tot de Bodleian in Oxford … en zo kan ik nog een tijdje doorgaan. Stuk voor stuk collectiebeherende instellingen die dit Vlaamse erfgoed koesteren. Van zo’n 65 van de 100-tal codices weten we op vandaag waar ze zich bevinden. In november 2013 werden alle in Vlaanderen bewaarde codices als topstuk erkend door de Vlaamse Gemeenschap.

(Hendrik Defoort, 2022.)

Overzicht boekenbezit Raphael de Mercatellis

  1. Aylesbury, Waddesdon Manor, 15 (Coll. Rothschild)
  2. Berlijn Kunstbibliothek, 4005-03, 185
  3. Berlijn Staatsbibliothek, Lat. fol. 25
  4. Brugge, Bisdom, A128
  5. Brussel, KBR, 14887
  6. Cambridge (MA), Houghton Library Harvard University, Typ 95
  7. Cambridge, Peterhouse (University Library), 269
  8. Chicago, Art Institute (Ryerson & Burnham Libraries), 15334
  9. Chicago, University Library, 707
  10. Genova, B. Durazzo Giustiniani, A VII 12
  11. Genova, B. Durazzo Giustiniani, A VII 13
  12. Gent, Kathedraal, Ms. 9
  13. Gent, Kathedraal, Ms. 10
  14. Gent, Kathedraal, Ms. 11
  15. Gent, Kathedraal, Ms. 12
  16. Gent, Kathedraal, Ms. 14
  17. Gent, Kathedraal, Ms. 15
  18. Gent, Kathedraal, Ms. 16
  19. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 1
  20. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 2
  21. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 3 vol. I
  22. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 3 vol. II
  23. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 3 vol. III
  24. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 5
  25. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 7
  26. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 10
  27. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 11 vol. I
  28. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 11 vol. II
  29. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 13
  30. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 17
  31. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 21
  32. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 62
  33. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 67
  34. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 68
  35. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 69
  36. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 70
  37. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 71
  38. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 72
  39. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 77
  40. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 109
  41. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 112
  42. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 134
  43. Gent, Universiteitsbibliotheek, Hs. 4179
  44. Glasgow, University Library, GLASC MS Hunter 206
  45. Haarlem, Stadsbibliotheek, 187 C 11
  46. Haarlem, Stadsbibliotheek, 187 C 13
  47. Haarlem, Stadsbibliotheek, 187 C 14
  48. Haarlem, Stadsbibliotheek, 187 C 6
  49. Haarlem, Stadsbibliotheek, 187 C 7
  50. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 128
  51. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 133
  52. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 168
  53. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 218
  54. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 318
  55. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 324
  56. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 406
  57. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 407
  58. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 413
  59. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 442
  60. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 443
  61. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 448
  62. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 449
  63. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 490
  64. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 216 vol. I
  65. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), Ms. 216 vol. II
  66. London, British Library, Add MS 17381
  67. London, British Library, Arundel MS 93
  68. London, British Library, Harley 2678
  69. New Haven (CT), Beinecke Library, Ms. Mellon 25
  70. Paris, Bibliothèque nationale de France, N. acq. lat. 2460
  71. Sevilla, B. Capitular y Colombina, 82.7.14
  72. Sevilla, University Library, 330/154
  73. Sevilla, University Library, 332/155
  74. Sevilla, University Library, 332/156
  75. Toledo (OH), Museum of Art, 15

(Evelien Hauwaerts, 2022.)

Meer manuscripten en collecties