Abt Johannes Crabbe

Abt van de Duinenabdij

Op 11 november 1457 verkozen de monniken van de Duinenabdij hun confrater Johannes Crabbe (ca. 1420-1488) tot hun nieuwe abt. Zijn voorganger, Everardus van Overtvelt, was in 1442 door toedoen van de Bourgondische machthebbers vanuit de abdij van Boudelo in de Duinenabdij geparachuteerd. Na het overlijden van Everardus werd Crabbe tot abt verkozen, maar hertog Filips de Goede, en vooral zijn echtgenote Isabella van Portugal, namen geen genoegen met zijn verkiezing.

Reis naar Italië

Bij het begin van zijn abbatiaat reisde Crabbe dan ook naar Rome om zijn zaak te bepleiten. Uit die tijd dateren ook zijn nauwe contacten met de Florentijnse Medici-bank, die een sleutelrol zou spelen bij de definitieve afhandeling van zijn abtsbenoeming. Crabbe behield zijn relatie met de Medici-bank gedurende heel zijn bestuur. Via het internationale bankiersmilieu te Brugge, waarin Italianen uit verschillende steden een vooraanstaande rol speelden, moet Johannes Crabbe in contact zijn gekomen met de Italiaanse cultuur van het Quattrocento.

Boekenverzameling

Crabbes belangstelling voor het eigentijdse Italiaanse humanisme blijkt vooral uit zijn selecte boekenverzameling, waarvan er alles samen zowat twintig codices bewaard zijn, door hem verworven of besteld vanaf 1470. Deze handschriften zijn meestal voorzien van zijn monogram JC met abtsstaf en zijn wapenschild, dat als volgt kan worden beschreven: in azuur een kruis van zilver, in de rechterbovenhoek en de linkerbenedenhoek drie merels van goud, twee en één geplaatst, in de linkerbovenhoek en de rechterbenedenhoek een krab van goud.

Vroege interesse in handschriften

Het was steeds zijn bedoeling deze handschriften deel te doen uitmaken van de abdijbibliotheek, zoals blijkt uit de eigendomsmerken en colofons van sommige handschriften. Bijna twintig jaar daarvoor, in 1452, had hij al blijk gegeven van belangstelling voor het handschriftenbezit van zijn abdij. In een handschrift van ca. 1300 met franciscaanse preken (Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 290) voegde hij een inhoudsopgave toe, nadat hij er zijn eigendomsmerk had in aangebracht.

Van religieuze en moraliserende teksten…

In of kort voor 1470 heeft hij bij een Brugs atelier een geïllustreerd handschrift besteld met religieuze en moraliserende teksten van of toegeschreven aan Francesco Petrarca (Brugge, Archief Grootseminarie Ten Duinen, Ms. 113/78). Het jaar daarop bestelde hij in hetzelfde atelier een handschrift met religieuze werken van de Parijse theologen Jean Gerson en Pierre d’Ailly (ibid., Ms. 39/174). In hetzelfde jaar bestelde hij bij het Oudenaardse regularissenklooster Sion een driedelig handschrift met de Vita Christi van Ludolf van Saksen (ibid., hs. 122/81, 123/82, 124/83).

… naar klassieke en humanistische teksten

In 1472 koos hij echter definitief voor klassieke en humanistische teksten. In dat jaar kocht hij een handschrift met Justinus’ laat-romeinse Compendium van de klassieke Latijnse schrijver Gnaeus Trogus Pompeius (Berlijn, Deutsche Staatsbibliothek, Ms. Phill. 1845).

Vanaf 1473 bestelde hij dan handschriften met werk van Cicero en Boëthius (Brugge, Archief van het Grootseminarie Ten Duinen, hs. 112/111), Sallustius (Brussel, KBR, hs. II 7842), Caesar (Cambridge, University Library, Nn. 3.5), Vergilius (Holkham Hall, Library of the Earl of Leicester, nr. 311) en Valerius Maximus (Brugge, Archief van het Grootseminarie Ten Duinen, Ms. 157/188, 158/189, 159/190, met fragment in Los Angeles, J. Paul Getty-Museum), allen klassieke Latijnse auteurs, met uitzondering van de laat-Romeinse Boëthius.

Rond die tijd bestelde hij ook profane teksten van de moderne Italiaanse humanisten Francesco Petrarca (Brugge, Archief Grootseminarie Ten Duinen, hs. 156/115), Giovanni Boccaccio (ibid., hs. 154/44) en Guarino da Verona (handschrift verloren).

Het laatste spoor van zijn humanistische bibliofiele activiteit dateert van 1487, één jaar voor zijn dood: de datering van het door hem bestelde handschrift met werk van de Griekse kerkvader Johannes Chrysostomus in de vijftiende-eeuwse vertaling van Francesco Griffolini, opgedragen aan Cosimo de Medici (nu in Brugge, Archief Grootseminarie Ten Duinen, Ms. 15/76).

Made in Bruges (met hulp van Italianen)

Voor de opmaak, de verluchting en de inbinding van deze handschriften deed hij een beroep op Brugse ateliers. De banden van de Crabbe-handschriften waren naar alle waarschijnlijkheid zo goed als altijd het werk van ervaren Brugse boekbinders. Drie banden zijn voorzien van de gesigneerde paneelstempel van de vermaarde Brugse boekbinder Antonius van Gavere.

Uit grondig onderzoek blijkt dat een aantal van de teksten, geschreven in een humanistische ‘littera textualis’, gekopieerd zijn in een Italiaans schrijfatelier dat rond 1473 in Brugge actief was. De Leuvense hoogleraar Gilbert Tournoy heeft op basis van vergelijkend onderzoek ontdekt dat de Florentijnse kopiist Francesco Florio de hoofdrol heeft gespeeld in dit atelier, dat waarschijnlijk sinds 1469 in Brugge gevestigd was en op één of andere manier gerelateerd was met de Griekse vertaler en kopiist Georgius Hermonymus.

Hermonymos heeft rond dezelfde tijd in dit atelier voor abt Crabbe een klein handschrift samengesteld, de Sententiae gnomicae (Parijs, Bibliothèque de l’Arsenal, Ms. 1139), met iets meer dan 110 uit het Grieks vertaalde citaten, toegeschreven aan kerkvaders, filosofen, vroegchristelijke auteurs en persoonlijkheden uit de Griekse geschiedenis. Hierbij dient wel nog te worden vermeld dat één handschrift uit deze groep gewijd is aan teksten uit het Nieuwe Testament en commentaar op de psalmen (Tournai, Archives et Bibliothèque de la Cathédrale, B.C.T. A 18).

Luxueus verluchte Facta et dicta memorabilia

Vermeldenswaard is hier ook dat Crabbes monumentale driedelige Facta et dicta memorabilia van Valerius Maximus, met de Franse vertaling en bewerking van Simon de Hesdin en Nicholas de Gonesse, onder leiding van de Brugse librariër (boek-ondernemer) en drukker Colard Mansion is tot stand gekomen. Crabbes Valerius Maximus-handschrift sluit qua opmaak, verluchting en illustratie het nauwst aan bij de Bourgondische luxehandschriften van de tweede helft van de 15^de eeuw.

Smaakvolle maar sobere verluchting in de overige handschriften

De verluchting en de illustratie van de overige Crabbe-handschriften zijn meestal smaakvol, van hoog artistiek niveau en zeker niet erg spaarzaam. Toch valt de verluchting op door de relatieve soberheid waarmee ze in veel codices is aangebracht, en die wellicht is beïnvloed door de Italiaanse humanistische handschriften. Opmerkelijk is dat deze Brugse verluchting ook kan worden aangetroffen in een aantal Italiaanse incunabelen, die blijkbaar in Brugge werden versierd voor ze werden verkocht.

Italiaans humanisme in Brugge

Crabbes intellectuele belangstelling was vooruitstrevend maar niet uniek in het 15^de-eeuwse Brugge. Op de Brugse boekenmarkt konden belangstellenden vanaf de jaren zestig van de 15^de eeuw handschriften en incunabelen aanschaffen met klassieke en humanistische teksten. Toch is maar van weinig dergelijke boeken bekend dat ze werden besteld door Bruggelingen of Vlamingen. Daardoor zijn de Crabbe-handschriften in hun geheel een belangrijke getuige voor de verspreiding van de moderne Italiaanse cultuur in Brugge vanaf ca. 1470.

(Noël Geirnaert, 2022)

Afbeelding: Hans Memling, Jan Crabbe triptiek; Palazzo Chiericati ((c) Wikimedia).

1. Berlijn, Staatsbibliothek, Phill. 1845: Justinus, Compendium historiarum Pompeii Trogi, en Excerptum de astrologia Arati, 15de eeuw
2. Brugge, Grootseminarie, Ms. 15/76: Johannes Chrysostomus, Homilieën op het Johannesevangelie, 1487
3. Brugge, Grootseminarie, Ms. 39/174: Werken van Johannes Gerson en Petrus de Alliaco, 1471
4. Brugge, Grootseminarie, Ms. 112/111: Cicero, De officiis en Boethius, De consolatione Philosophiae, in of kort vóór 1474
5. Brugge, Grootseminarie, Ms. 113/78: Franciscus Petrarcha e.a., Moraliserende en religieuze werken, 1470
6. Brugge, Grootseminarie, Mss. 122/81, 123/82, 124/83: Ludolf Van Saksen, Vita Christi, in 3 volumes, 1472
7. Brugge, Grootseminarie, Ms. 154: Giovanni Boccaccio, Genealogia deorum, ca. 1470-1475
8. Brugge, Grootseminarie, Ms. 156/115: Franciscus Petrarca, De gestis Cesaris, ca. 1470-1475
9. Brugge, Grootseminarie, Mss. 157/188, 158/189 en 159/190: Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia, met vertaling en commentaar van Simon De Hesdin en Nicholas de Gonesse, in drie volumes, ca. 1475
10. Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 290: Bonaventura, Sermones de sanctis, ca. 1300
11. Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 417: Mattheus Pillaert, Speculum elevationis et exaltationis ordinis Cisterciensis, 1487
12. Brussel, KBR, Ms. II.7842: Sallustius, De coniuratione Catilinae, De bello Jugurthino, ca. 1473
13. Cambridge, University Library, Nn.3.5: Caesar, De bello gallico, De bellis civilibus, (kort vóór ?) 1474
14. Holkham Hall (L. of the Earl of Leicester), 311 vols. I-II: Geglosseerde werken van Vergilius, met de aanvulling van Mafeo Vegio en commentaar van Servius en Donatus en glossarium van Mico, 1473
15. Parijs, BnF, Arsenal, Ms. 1139: Georgius Hermonymus, Sententiae gnomicae, ca. 1473
16. Tournai, Archives et Bibliothèque de la Cathédrale, B.C.T. A 18: Epistolae S. Pauli, Actus Apostolorum, Epistolae Canonicae en Tractatus de Psalmis Graduum, ca. 1473

(Evelien Hauwaerts, 2022)